Pelin Güloğlu
İngilizce’de humour sözcüğüyle ifade edilen mizah, dilimize Arapçadan geçmiş bir kelimedir, birçok anlamla ilişkilendirilen mizahın TDK sözlüğündeki Türkçe karşılığı gülmecedir. Mizah, çoğu zaman gülme ile ilişkilendirilir. Aziz Nesin’e göre “Mizahta gülme vardır ve gülme olmayan şey mizah olamaz. Ancak bu gülmenin oranı, kasıklar çatlayıncaya kadardan bıyık altından gülmeye; gözlerinin içi gülmekten belli belirsiz gülmeye kadar değişir.”
Bütün kültürlerde humour(gülmece/mizah) ile comic( gülünç/güldürü/komik) iki ayrı kavram olarak bulunur ve ele alınır. Türkçe’ de ise mizah, gülmece; komik ise güldürü kavramlarıyla karşılanır. Gülmece içinde gülünç/komik unsurları barındırır. Gülmecenin kullanıldığı eserler, içindeki güldürü unsurları sayesinde dikkat çeker ve gülmecenin asıl amacı olan izleyenin dikkatini çekmek ve onu gülümsetmek bu şekilde gerçekleşmiş olur.
Mizah eğlendirirken düşünmeye yöneltir ve insanları eğlendirdikleri kadar öfkelendirdikleri de vardır. Bir amaca uygun olarak eldeki varsayımları kanıtlama, teorileri çürütme gibi insanları sürekli düşündürme potansiyeline sahiptir.
Mizahın bir başka özelliği ise var olduğu kültür ve toplumsal koşullardan direkt etkilenmesidir.
Mizah, tanımına ilişkin görüşlerin çeşitliliğinden de izlenebileceği üzere uzun ve tartışmalı bir geçmişe sahiptir. Bu çeşitliliğin kuramların gelişimine ışık tuttukları görülür. Söz konusu yaklaşımların en temel ve kapsayıcı olanları: Üstünlük, Uyumsuzluk ve Rahatlamadır.
Ortaya atılan en eski yaklaşım olan Üstünlük ’ün kökeni Platon ve Aristo’ya kadar dayanmaktadır. Kuramda gülmenin ve bu bağlamda mizahın temeli, ortaya çıkan komik durumun bir tarafın diğerine karşı hissettiği zafer duygusuna bağlanmaktadır.
Thomas Hobbes , gülme eylemini “Bireyin kendi kendini kutlama ve her şeye karşı olan savaşında, kendini bir başkasından veya daha önceki durumundan daha iyi görme duygusu üzerinde yükselmek” olarak tanımlamıştır.
Bu bağlamda gülümseyen insan, bir zafer kazanmış ve onore edilmişçesine kendisini diğer insanlardan farklı ve üstün hissetmektedir.
Üstünlük kuramını, temel dayanağı olan gülme ve gurur duygusu arasındaki ilişkiyi farklı duyguların da böylesi bir sonuca neden olabileceği görüşü doğrultusunda alternatif açıdan dikkate alınarak reddedenler ise Uyumsuzluk kavramını şekillendirmişlerdir. Uyumsuzluk kavramının sınırlılıklarının farkına varan ilk kişi Kant olmuştur. Kant, gülmeyi büyük bir bekleyişin birdenbire ortadan kalkmasıyla duyulan ruh hali olarak tanımlamıştır.
Aslına bakılırsa ilgili kurama göre kişilerin mantık dışı ve istenmeyen veya beklenmedik bir durumla karşılaştıklarında, kendilerinin ya da düşüncelerinin arasındaki uyumsuzluğun algılanmasıyla ortaya çıkan komik bir durum bulunmaktadır. Bu kapsamda iki farklı fikir ya da durumun sürpriz bir şekilde bir arada bulunmasıyla mizah oluşmaktadır.
Üçüncü kuram olan Rahatlama kuramında ise gülme tepkisi ani sinir boşalmasına bağlanmaktadır. Temel olarak enerji salınımını teşkil eder. Sigmund Freud ve bu kavramı tanımlayan John Dewey, bu kuramı savunmaktadır.
Tüm bu anlatılanlardan anlaşılacağı gibi mizah farklı birçok kavramdan etkilenen oldukça karmaşık bir olgudur. Kültürlerle etkileşim halinde olan mizahın toplum içerisindeki kullanımları o toplumun biçimine yansımaktadır. Bu yansımaların doğrultusunda mizahın en temel özelliği düşünme, yorumlama ve ifade etme açığa çıkmaktadır.
Kaynak: Mizah Kavramı ve Sanattaki Yeri İsmail YARDIMCI Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (2010) 3/2, 1-41
