Batuhan Aydoğan
OSMANLI-TÜRK ANAYASAL SÜRECİ-1
SENED-İ İTTİFAK NEDİR?
Osmanlı İmparatroluğu içerisinde, 16. yüzyıldan itibaren ortaya çıkan yerel kuvvetler 18. yüzyılın ikinci yarısında miri arazilerin çiftlik arazisine dönüştürülmesiyle daha da kuvvetlenmiştir. Toprak, ağaların ve beylerin eline geçmiş, toprağı işleyen reaya işsiz kalmış, güçlenen beylerin ve ağaların bünyesine girmiştir. Ayan olarak adlandırılan bu yerel güçler 1800’lerin başına gelindiğinde merkezi otoriteyi sıkıntı içerisine sokabilecek güçler halini almışlardır.
1808 yılında II.Mahmud tahta çıktığında imparatorluğun taşrası adeta ayanlar tarafından parçalanmış durumdaydı. Ülkede asayişin ve merkezi otoritenin sağlanması sorunu gündemdeydi. Ancak ayan kuvvetlerinin merkezi otorite karşısında oldukça güçlü konumda olması, imparatorluğu ayanlarla mücadele etmek yerine, ayanlarla uzlaşma yoluna itmiştir. Bu doğrultuda kendisi de bir ayan olan ve sultanın yanında bulunan Alemdar Paşa, taşra güçlerine haber göndererek onları İstanbul’a davet etmiştir. Alemdar’ın bu davetine tam olarak kaç ayanın katıldığı bilinmemekle beraber, dönemin kaynaklarından olan Ahmet Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet isimli eserinde yedi ayan ismi saymaktadır. Fakat buna karşın ayanların büyük çoğunluğu bu daveti cevapsız bırakmışlardır. Bunun sebebi ise hiç şüphesiz tıpkı Mehmet Ali Paşa’nın Mısır kölemenlerini bir yemek davetinde ortadan kaldırması gibi kendilerinin başına da bir benzerinin gelmesinden çekinmeleridir. Zaten hali hazırda İstanbul’a gelen ayanların da yanlarında küçük bir ordu getirmeleri de göz ardı edilmemelidir.
İstanbul’a gelen ayanlar ve Osmanlı devlet adamları Alemdar’ın ortaya attığı öneri ve konuları tartışarak Sened-i İttifak adı verilen bir protokolü imzalayıp mühürlemişlerdir. 7 maddeden oluşan Sened-i İttifak’a göre;
- Ayanlar padişahın kişiliğini ve devletin otositesini tanımışlar, itaat edeceklerini taahhüt etmişlerdir. Buna karşı gelen olursa el birliği ile müdahalede bulunacaklarını ileri sürmüşlerdir.
- Ayanlar, var olmalarını devletin yaşaması ve güçlü kalması şartına bağlı olduğunu belirterek, devlet adına asker toplayacaklarına gayret edeceklerini taahhüt etmişlerdir.
- Ayanlar devlet hazinesi ile gelirlerinin toplanması ve korunmasını tahhüt ederek, padişahın emirlerini yerine getireceklerini belirtmişlerdir.
- Ayanlar, tıpkı padişahın otoritesini tanıdıkları gibi sadrazamın otoritesini de tanımışlar ve onun emirlerine itaat edeceklerini, sözünden çıkmayacaklarını taahhüt etmişlerdir.
- Ayanların padişahı ve sadrazamı tanıması gibi merkez de onları tanımıştır ve sebepsiz yere herhangi bir ayanın üzerine saldırmayacağını, hanedanlığını koruyacağını taahhüt etmiştir. Ayanlar da bu doğrultuda kendi bölgelerinden başka yerlerle ilgilenmeyeceklerini taahhüt ederler.
- Başkentte ocaklarda bir ayaklanma olursa bütün hanedanlar izin almadan gelerek o ocağın ortadan kaldırılmasına girişecektir. Böyle bir işe kalkışanlar idam edilecektir.
- Fakir reayanın korunması ve güvenliği gerekli olduğundan, hanedanlar kendi yönetimindeki bölgenin güvenliğini sağlayacak ve vergi aşırılığına gitmeyecek reayaya zulmetmeyecektir.
Yapılan bu ittifak, iki tarafın da çıkarlarının olduğu bir anlaşma olarak görülmektedir. Dışarıdan Avrupa baskısı olmadan, padişahın kendi isteğiyle böyle bir uzlaşmaya gitmesi de ayrıca önemlidir. Buna rağmen II.Mahmud otoritesini sağladıktan sonra ayanların üzerine gitmek için fırsat arayacaktır. Özellikle Alemdar’ın ortadan kaldırılması ile Sened-i İttifak unutulmuş ve uygulamadan kaldırılmıştır. Yani denilebilir ki padişah, otoritesini sağlayabilmek için ayanlarla böyle bir uzlaşıya girmeye mecbur kalmış dahi olsa da güçlenmesinin ardından tekrar mutlak gücünü ortaya koymuştur.
Sened-i İttifak ne eski kanun dili ile yazılmıştı ne de modern anayasa diline sahipti. Uygulama açısından bakıldığında da özellikle Alemdar’ın ölümünden sonra tamamen uygulamadan kalktığı görülmektedir. Fakat bunlara rağmen Osmanlı-Türk anayasal süreci açısından en önemli ve başlangıç basamaklarından birisi Sened-i İttifak olmuştur.
KAYNAKÇA
Niyazi Berkes-Türkiye’de Çağdaşlaşma
Ahmet Cevdet Paşa-Tarih-i Cevdet
Bülent Tanör-Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri
İlber Ortaylı-İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı
Halil İnalcık-Devlet-i Aliyye-Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar IV
