Eyüpcan Işık
Bugün günlerden Ömer Hayyam çünkü vefatının yıl dönümü. Ben de sadece edebiyat
derslerinde rubailerini olduğunu ve tarih derslerinde de hazırladığı takvimini bildiğimiz Hayyam’ı biraz daha ayrıntılı inceleyip hakkında kısa bir araştırma yaptım. Öğrendiklerim ise gerçekten ilginç :
Hayyam efendi Nişabur kentinde doğmuş. Bazı rivayetlere göre ünlü vezir Nizamül Mülk ve kurduğu suikastçi birliği ile tanınan Hasan Sabbah ile aynı okula eğitim gördüğü söyleniyor. Ne var ki ararlarında bulunan 30 yaş farkı düşünüldüğünde bunun çok da sağlam temellere dayanmadığını görüyoruz. Hayyam’ın babası çadırcılık işi ile uğraştığından kendisine çadır anlamına gelen “hayyam” lakabı verilmiştir. Asıl isminin başındaki Gıyaseddin ise “İnancın Omzu” anlamına gelmektedir. Hayyam belki babasının yolundan gidip çadırcılıkla uğraşmadı ama zamanının bilim çadırını kurduğuna şüphe yok. Yüksek matematikle uğraşan Hayyam, 3. dereceden denklemleri yazarken bilinmeyen rakama “şey” demiş, bu kelime İspanyolca’da “xay” olarak çevrilmiş, en sonunda da bugünkü şu meşhur bulmaya çalıştığımız “x” haline gelmiş.
Okulda öğrendiğimiz “meşhur” Pascal Üçgeni, aslında Hayyam’ın bulduğu üçgendir, diğer adı da malum olmak üzere Hayyam Üçgeni’dir. Aynı zamanda deneme sınavlarında görünce kolaylığından sevindiğim Binom Açılımı’nı da kullanan ilk kişiydi Hayyam. O zamanlarda yaşamış olup da bir çok kişinin doğum tarihi net olarak bilinmezken Hayyam’ın doğum ve ölüm tarihi kesin olarak bilinmektedir. Bunun sebebi ise Ömer Hayyam’ın takvim konusundaki çalışmalarıdır. Dönemin sultanı kendisine vezirlik makamı vermek isteyin siyasetle bilimi karıştırmak istemeyen Hayyam, takvim hazırlama teklifine ise hayır dememiştir. İlginçtir ki Hayyam’ın hazırladığı Celali takvimi 5000 yılda bir hata verirken bizim günümüzde kullandığımız Rumi takvim 3330 yılda 1 gün hata vermekte. Hatta takvim hazırlamakla kalmayan Hayyam mevsimlerde nasıl bir iklim değişikliği olacağını da yazmıştır. Tüm bunlar göz önünde bulundurulduğunda takdir etmek elde değil.
Eğlence düşkünlüğü, yaşamanın verdiği zevk, dünya, Allah, varoluş ve çeşitli metafizik konularını işler Hayyam. İçinde bulunduğu İslam kültürüne rağmen bu düşünceden ayrılmış az önce okuduğunuz üzere biraz daha soyut konular işlemiştir. Rubailerini edebiyatımıza çeviren ilk sanatçımız ise “Mavi ve Kara” adlı eseriyle tanıdığımız Sabahattin Eyüboğlu’dur.
